Door Marjolein Janssen
Er wordt wel eens gezegd dat wijsheid (pañña in de taal Pali) en compassie (karuna) twee vleugels van dezelfde vogel zijn. Beide vleugels hebben we nodig om goed te kunnen vliegen, oftewel om vooruit te komen op ons pad.
Wijsheid en compassie
Wijsheid betekent inzicht, een helder zien van de dingen zoals ze zijn, terwijl compassie de bereidheid is om je, vanuit mildheid en vriendelijkheid, te openen voor je eigen lijden en het lijden van andere wezens.
Als compassie opkomt, kan dat aanvoelen als het trillen van het hart in aanwezigheid van lijden, vergezeld van de wens om dat lijden te verzachten. Het is een open, vriendelijke en zelfs liefdevolle houding, die niets te maken heeft met medelijden. Bij medelijden lijden we zelf mee. Bij compassie lijden we zelf niet, maar kunnen we volledig aanwezig zijn voor het lijden van de ander, zonder erin te verdrinken of in mee te gaan.
Er is een balans nodig tussen wijsheid en compassie, in ons dagelijks leven, en ook in onze meditatiebeoefening. Maar al te vaak wordt de nadruk gelegd op wijsheid, op het ontwikkelen van inzicht, en minder op het ontwikkelen van compassie, of de andere brahmavihara (Pali voor de ‘goddelijke verblijfplaatsen’). Dit kan leiden tot een onbalans. In dit artikel ligt de nadruk op de compassievleugel van ons pad, maar wel in relatie tot wijsheid. Compassie en wijsheid kunnen namelijk niet zonder elkaar.
Openen voor lijden
Compassie, ondersteund door wijsheid, stelt ons in staat ons eigen lijden en het lijden van anderen onder ogen te zien. We gaan het lijden aan, we verschuilen ons niet, we onderdrukken het niet, we laten het lijden zijn zoals het is. Maar waarom zouden we ons openstellen voor lijden, waarom doen we onszelf dat aan? Het lijden aangaan kan pijnlijk zijn en ongemakkelijk aanvoelen. Tegelijk kan het ons veerkrachtiger maken en ons leren om ons kwetsbaar op te stellen. Ook ontwikkelen we verdraagzaamheid, waardoor we minder de neiging hebben de moeilijkheden die het leven op ons pad brengt te onderdrukken. Zo helpt het ons op een directe manier op ons pad naar meer geluk.
Om te zien dat het niet wegduiken voor moeilijkheden ons inderdaad helpt op weg naar meer geluk, vrede en harmonie hebben we wel wijsheid nodig. Wijsheid laat ons zien dat het leven niet altijd een feestje is en dat lijden erbij hoort. Wijsheid maakt ons niet immuun voor lijden, maar het maakt dat we ons er meer voor open kunnen stellen en dat we er op een heilzame manier mee omgaan. Met wijsheid zien we in dat het op de lange termijn niet tot geluk leidt als we ons voor lijden verstoppen. En tot slot leert wijsheid ons óók om te zien wanneer het gepast is om ons hart, tijdelijk, te sluiten en zo voor onze eigen veiligheid te zorgen.
Een hart vervuld van compassie stelt zich niet alleen open voor de moeilijkheden van het leven, het wil het lijden ook verlichten en verzachten, of het nu ons eigen lijden is of dat van anderen.
Het kan een sterke motivator zijn om de wereld beter achter te laten dan we hem gevonden hebben. Maar als het niet mogelijk is om het lijden te verzachten, helpt wijsheid ons om ons er desondanks voor te blijven openen.
Compassie in relatie tot de andere brahmavihara
Metta, of liefdevolle vriendelijkheid, is de eerste brahmavihara, de basis voor de andere brahmavihara’s en dus ook voor compassie. Bij compassie richten we de vriendelijkheid van metta op pijn, lijden en ongemak. Ook gelijkmoedigheid is een onderdeel van compassie. De kwaliteit van compassie stelt ons in staat om ons op een gelijkmoedige manier te verhouden tot lijden. Gelijkmoedigheid is in die zin nauw verbonden met compassie.
Naarmate we de brahmavihara’s ontwikkelen, worden we veerkrachtiger in onze omgang met de vijf hindernissen. Als we de moeite nemen deze ‘verheven gemoedstoestanden’ te cultiveren, zowel in ons dagelijks leven als op het kussen, zal dat niet alleen ten goede komen aan onszelf, maar ook aan alle andere wezens die we op ons pad tegenkomen.
Wijsheid en compassie zijn dus echt twee vleugels van dezelfde vogel: als een van de twee minder goed ontwikkeld is, vliegen we scheef.
Compassie zonder wijsheid ontaardt in medelijden en ook in onwil om de moeilijkheden in ons leven met een open blik tegemoet te treden. Wijsheid zonder compassie mondt uit in onverschilligheid voor het lijden in de wereld.
De beoefening van compassie
De beoefening van compassie werkt vrijwel hetzelfde als de beoefening van metta. Als je niet bekend bent met de beoefening van metta, lees dan de instructies in mijn vorige artikel over metta voor je verder gaat met de beoefening van compassie.
Net als voor metta zijn er voor compassie ook zinnetjes die je kunt gebruiken. Voorbeelden zijn:
- Ik bekommer me om jouw lijden.
- Moge je de kracht hebben je lijden aan te gaan.
- Moge je vrij zijn van lijden.
- Moge je kalm en vredig zijn.
En net als bij metta, mag je ook bij het oefenen met compassie creatief zijn: je mag de zinnetjes veranderen of je eigen zinnetjes gebruiken.
Je kunt beginnen met de zinnetjes, samen met je gevoel van compassie, te richten op een persoon die je na staat en van wie je weet dat hij of zij lijdt.
Over het algemeen wordt dat bij compassie als de makkelijkste categorie gezien (alle brahmavihara hebben hun eigen ‘makkelijkste’ categorie). Daarna kun je compassie voor jezelf beoefenen, gevolgd door compassie voor een weldoener, een neutraal persoon, een moeilijk persoon en tot slot alle levende wezens.
De ‘nabije vijand’ van compassie, die we makkelijk aanzien voor compassie maar het niet is, is medelijden. Bij medelijden lijden we zelf mee met de ander, terwijl we bij compassie in balans blijven. De ‘verre vijand’, die tegengesteld is aan compassie, is wreedheid of de wens om anderen schade te berokkenen.
Net als bij metta-beoefening is het ook hier goed om alert te zijn op deze vijanden en te beseffen dat de ontwikkeling van de brahmavihara een zuiveringsproces is: het zal omhoog brengen wat niet in lijn is met deze heilzame staten van hart en geest.
Begeleide compassie-meditatie
Op internet zijn diverse begeleide compassie-meditaties te vinden. Een suggestie is een meditatie van Greg Scharf, een Amerikaanse meditatieleraar die onder andere lesgeeft bij Spirit Rock in Californië en IMS in Massachusetts. De meditatie is in het Engels. Greg geeft eerst een introductie tot de meditatie, die ongeveer 11 minuten duurt. Daarna begint de begeleide compassie-meditatie: klik hier.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd op www.vipassanahaarlem.nl
Meer lezen en luisteren:
- Dharma-lezing door Marjolein Janssen over metta in het dagelijks leven (18min).
- Lees de andere brahmavihara-artikelen: metta (liefdevollevriendelijkheid), mudita (medevreugde) en upekkha (gelijkmoedigheid).
